Nowoczesność Józefa Mackiewicza
Mackiewicz był pierwszym polskim pisarzem, który opisał różne odmiany nacjonalizmu, np. jako ideologii partyjnej, państwowej czy potocznej mentalności społecznej.
Był „krajowcem”, czyli propagował ideę współżycia wielonarodowych wspólnot połączonych wspólnym terytorium, historią, przyrodą. W całej swojej twórczości zmagał się z pytaniem „Czy różne narody mogą mieć wspólną ojczyznę?”. W ten sposób był też prekursorem dzisiejszych idei „małych ojczyzn”, „wielokulturowości” (rozumianej jako poszanowanie dla kultur mniejszości narodowych).
Twórczość Mackiewicza skoncentrowana była na różnicy doświadczeń i mentalności pomiędzy Europą Zachodnią i Wschodnią. Mackiewicz, tak jak Miłosz, widział w naszej części kontynentu „inną Europę” i w swojej twórczości opowiadał o przyczynach tej „inności”. Wschodnia Europa zaznała dwóch okupacji, zachodnia tylko jednej. Wschodnia Europa najpierw doświadczyła okupacji sowieckiej, a dopiero potem niemieckiej. Okupacja niemiecka w Zachodniej Europie była oparta na respektowaniu miejscowych praw, także ludzkich, we Wschodniej – Żydzi byli eksterminowani, a Słowianie stali się podludźmi. Europejczycy mają różne pamięci, bo różnie doświadczali historii. Należał do nielicznych pisarzy, którzy uważali, że komunizm jest i będzie jednym z największych problemów XX wieku, z którym literatura – chce czy nie chce – musi się zmierzyć. A to oznaczało kolejną konfrontację ze świadomością zachodnioeuropejską, w której komunizm to rzeczywistość zbudowana ze słów – sielankowa, sentymentalna utopia społeczeństwa bezklasowego i szczęśliwych ludzi. Ludobójstwo komunistyczne nie mieściło się w ich wyobraźni – o doświadczeniu nie wspominając.
Mackiewicz – z wykształcenia przyrodnik – zapisywał tysiące faktów, szczegółów, zjawisk. Ale na nich nie poprzestawał. W kosmosie wydarzeń społecznych, które obserwował w XX w. szukał uniwersalnej wiedzy o człowieku i społeczeństwie – tak jak najwięksi pisarze tej części Europy. Był przyrodnikiem, natura była dla niego prawdą absolutną, światem lepszym, bo istniejącym bez człowieka. Widział w niej doskonałość, której zaprzeczeniem była ludzka historia i świat społeczny. Ale widział ją jako bezlitośnie niszczony składnik kultury i historii społecznej. Jego stosunek do natury wyprzedził o dziesięciolecia nowoczesne myślenie ekologiczne. Był przyrodnikiem – bardzo dobrze rozróżniał rodzaje, gatunki i odmiany zwierząt czy roślin. Umiał analizować, charakteryzować, porównywać, zbierać inofrmację i oczywiście wyczekiwać. Dlatego jako analityk świata społecznego nieustannie porównywał wydarzenia i zjawiska w historii ostatnich stuleci.
Poszukiwanie prawdy, doskonałość opisu przyrody, proza wyrastająca z gatunków dziennikarskich – oto nowoczesne cechy twórczości pisarza. Jego pisarstwo wyrosło z gatunków dziennikarskich, które dzisiaj zostały uznane za narzędzie poznawania rzeczywistości: reportaż, rozmowa, opis.
W. Bolewicz „Ptasznik z Wilna. O Józefie Mackiewiczu. Zarys monograficzny”, 2013
Przeczytaj także
Dołącz do newslettera!
