Autentyzm powieści Józefa Mackiewicza
Józef Mackiewicz był postacią wielowymiarową: z pewnością można go nazwać mianem twórcy, pisarza, redaktora, reportera, nowelisty, historyka, polityka, antykomunisty, choć doczekał też określeń zdrajcy czy kolaboranta. Na pewno można by było przypisać mu wiele więcej nazw, ale skoro mówimy o twórczości, to najbardziej trafnym określeniem byłoby – powieściopisarz. Mackiewicz uprawiał różne gatunki literackie, ale zawsze miał jeden główny cel – uwiecznić prawdę, utrwalić w tekstach realne wydarzenia. Wiedział jednak, że prowadzenie kroniki nie odda całokształtu tego, co w rzeczywistości się działo, że historia nie składa się z samych tylko faktów i dat. Ważną, a często i bardziej istotną rolę w utworach odgrywały ludzkie emocje i stany psychiczne. Pisarz rozumiał, że jeżeli ma uwiecznić prawdziwą historię, to musi połączyć z faktami przeżycia ludzkie – to dlatego upodobał pisanie powieści.
Dzieła jego były zawsze oparte na wiedzy historycznej, pisząc posługiwał się źródłami, dokumentami, relacjami naocznych świadków, wspomnieniami. Józef Mackiewicz oryginalnie wykorzystywał konwencję prozy realistycznej. Jego powieści są mozaiką różnych (narracyjnych, gatunkowych i kompozycyjnych) sposobów opowiadania. Opowiadając o losach bohaterów posługuje się narracją ograniczoną do wiedzy samego bohatera, natomiast pisząc o faktach historycznych, radykalnie zmienia tę perspektywę. Posługuje się konwencją kroniki, opracowania naukowego, reportażu, a opowiadacz dysponuje najpełniejszą, specjalistyczną wiedzą historyczną. Ta zmiana perspektywy opowiadania jest charakterystyczną i oryginalną cechą sztuki powieściopisarskiej Mackiewicza. Proza wieku XX opowiada się za wyborem jednej, konsekwentnie przestrzeganej konwencji. Historia jest przede wszystkim opowiadaniem o świecie dostrzeganym przez konkretną jednostkę — a więc z perspektywy subiektywnej, zawsze indywidualnej. Tymczasem Mackiewicz bezceremonialnie traktuje te ambicje. Kiedy trzeba, zawęża swą perspektywę do zasięgu wzroku postaci, innym razem relacjonuje najtajniejsze rozmowy, układy, fakty i wydarzenia. Zdarza się, że fragmenty powieści Mackiewicza rażą swą „nieliterackością”: cytatami dokumentów, stylem publicystycznym, wypowiedzianą dobitnie tezą. Trzeba jednak pamiętać, że jest to prawo powieści — tak pisał Tołstoj, Dostojewski, Tomasz Mann i wielu innych mistrzów realistycznej narracji.
Tematem powieści Mackiewicza są procesy historyczne: wojna polsko-bolszewicka, konflikty narodowe na wschodzie II Rzeczpospolitej, sowiecka i niemiecka okupacja tych obszarów, a przede wszystkim losy pojedynczych ludzi zaplątane w wiry wydarzeń i ideologii. „W powieściach na tle wypadków dziejowych – powiada Mackiewicz – interesuje mnie to, co nazywam konfrontacją losu człowieka z dokumentem historycznym”. Zastosował metodę wprowadzania postaci powieściowych w bezpośrednie zetknięcie nie tylko z autentycznymi wypadkami, ale też z autentycznymi ludźmi działającymi w tamtym czasie. Wychowany na literaturze XIX wieku, wierzył, że jej zadaniem jest także przekazywanie wiedzy o świecie. Ambicją Mackiewicza-pisarza było opowiedzenie o tym, jak było – stąd epicki rozmach jego powieści. Interesowały go nie tyle ukryte zakamarki psychologii jednostki, co skrywane po latach zakamarki wydarzeń historycznych. Burzył więc mity i legendy, podejmował takie tematy, które naruszały stereotypy zbiorowej wyobraźni historycznej.
Mackiewicz był zwolennikiem swobody nieograniczonej w twórczości literackiej. Według pisarza, rzeczywistość na ziemi jest tylko jedna. Aby dojść najbliżej prawdy, nie wystarczy przyłożyć do niej szablon któregoś z literackich rodzajów. Niezliczone czynniki wpływają na całość. A szukać ich czasem należy w najróżniejszych dziedzinach i dochodzić najróżniejszymi drogami. Mackiewicz stworzył swój styl pisania, aby najwyraźniej opisać prawdę, dzięki temu został autentycznym pisarzem i zachował wierność swoim celom.
Źródła:
1. https://culture.pl/pl/tworca/jozef-mackiewicz
2. „Ptasznik z Wilna: o Józefie Mackiewiczu” Jerzy Malewski
3. http://www.nowastrategia.org.pl/jozef-mackiewicz-pisarz-wyklety/
Przeczytaj także
Dołącz do newslettera!
