Nowoczesność Józefa Mackiewicza
Mackiewicz był pierwszym polskim pisarzem, który scharakteryzował i opisał różne odmiany nacjonalizmu – jako ideologii partyjnej, państwowej czy potocznej mentalności społecznej.
Był „krajowcem”, czyli propagował ideę współżycia wielonarodowych wspólnot połączonych wspólnym terytorium, historią, przyrodą. W swojej twórczości zmagał się z pytaniem „Czy różne narody mogą mieć wspólną ojczyznę?”. W ten sposób stał się prekursorem dzisiejszych idei „małych ojczyzn”, „wielokulturowości” (rozumianej jako poszanowanie dla kultur mniejszości narodowych).
Twórczość Mackiewicza skoncentrowana była na różnicy doświadczeń i mentalności pomiędzy Europą Zachodnią i Wschodnią. Mackiewicz, tak jak Miłosz, widział w naszej części kontynentu „inną Europę” i w swojej twórczości opowiadał o przyczynach tej „inności”. Wschodnia część naszego kontynentu zaznała dwóch zbrodniczych okupacji, zachodnia tylko jednej. Europa Wschodnia najpierw doświadczyła okupacji sowieckiej, a dopiero potem niemieckiej. Okupacja niemiecka w Europie była oparta na respektowaniu miejscowych praw, także ludzkich, we Wschodniej – Żydzi byli eksterminowani, a Słowianie stali się podludźmi. Europejczycy mają różne pamięci, bo różnie doświadczali historii.
Mackiewicz należał do nielicznych pisarzy, którzy uważali, że komunizm jest i będzie jednym z największych problemów XX wieku, z którym literatura – chce czy nie chce – musi się zmierzyć. A to oznaczało kolejną konfrontację ze świadomością zachodnioeuropejską, w której komunizm to rzeczywistość zbudowana ze słów – sielankowa, sentymentalna utopia społeczeństwa bezklasowego i szczęśliwych ludzi. Ludobójstwo komunistyczne nie mieściło się w ich wyobraźni – o doświadczeniu nie wspominając.
Mackiewicz z wykształcenia przyrodnik – zapisywał tysiące faktów, szczegółów, zjawisk. Ale na nich nie poprzestawał. W ciągu wydarzeń społecznych, które obserwował w XX wieku szukał uniwersalnej wiedzy o człowieku i społeczeństwie – tak jak najwięksi pisarze tej części Europy. Był przyrodnikiem, natura była dla niego prawdą absolutną, światem lepszym, bo istniejącym bez człowieka. Widział w niej doskonałość, której zaprzeczeniem była ludzka historia i świat społeczny. Dostrzegał jak bezlitośnie niszczone są elementy kultury i historii społecznej. Jego stosunek do natury wyprzedził o dziesięciolecia nowoczesne myślenie ekologiczne. Jako przyrodnik doskonale rozróżniał rodzaje, gatunki i odmiany zwierząt czy roślin. Umiał analizować, charakteryzować, porównywać, zbierać informację i oczywiście wyczekiwać. Dlatego jako wnikliwy badacz procesów społecznych, nieustannie porównywał wydarzenia i zjawiska w historii ostatnich stuleci.
Poszukiwanie prawdy, doskonałość opisu przyrody, proza wyrastająca z gatunków dziennikarskich – oto nowoczesne cechy twórczości pisarza. Jego pisarstwo wyrosło z gatunków dziennikarskich, które dzisiaj zostały uznane za narzędzie poznawania rzeczywistości są nimi reportaż, rozmowa i opis.
W. Bolewicz „Ptasznik z Wilna. O Józefie Mackiewiczu. Zarys monograficzny”, 2013
Przeczytaj także
Dołącz do newslettera!
